Tekstweergave van SC_1945_12_22_0004

Deze tekst is automatisch getranscribeerd en kan fouten bevatten.
4 SURSUM CORDA KERSTMIS MET KLOKKEN ET EERSTE KERSTFEEST waarop weer de klokken luiden mogen! Hoe kort is het nog geleden, dat wij elkaar in het geheim dien Belgischen Bisschopsbrief doorgaven, die voor bijna de helft was gewijd juist aan het in beslag nemen der kerkklokken? „Wij laken en veroordeelen de beslaglegging op onze klokken, uit naam van den godsdienst. De klokken der kerken zijn geen gewone bron¬ zen voorwerpen. Zij hebben een uitsluitend godsdienstige bestemming; zij moeten slechts dienen om God te loven en de geloovigen op te roepen voor de goddelijke diensten. Zij zijn innig verbonden met het leven der parochie in lief en leed. Zij werden gewijd en geheiligd door de ritueele inzegening en door de zalving met de Heilige Olie en het Chrisma, zij zijn dvs on¬ herroepelijk toegewijd aan den goddelijken eeredienst" (15 Maart 1943). Op een dergelijk uitvoerig en als het ware alarm-luidend docu¬ ment kunnen wij in ons land niet wijzen tusschen de reeks van kloeke Bisschopsbrieven. De klokkenroof in ons land is met een waas van geheimzinnigheid omgeven geweest, een geheimzin¬ nigheid die het mogelijk heeft ge¬ maakt, dat heel veel klokken heb¬ ben kunnen onderduiken. Ja, laat ons gerust van onderduiken spre¬ ken, want de klok is in het leven der Kerk een persoon! Een per¬ soon die bij zijn doop wordt ge¬ wijd en geheiligd met heilige Olie en Chrisma en die dan eenfcdoop- naam krijgt als elke christen! Een persoon die gewend is luid van de daken Gods Woord te verkon¬ digen. Het mysterie ontsluierd. Het behoud van vele klokken hebben wij voor een groot deel te danken aan de zorgen en de vol¬ harding der Rijksinspectie Kunst¬ bescherming, welke met alle eer tot de verzetsgroepen mag wor¬ den gerekend. Toen een der Am- sterdamsche Pastoors in zijn pa¬ rochiepraatje van „Sursum Cor- da" mededeeling deed van den behouden terugkeer der kerk¬ klok door de zorgen van deze in¬ stelling, hebben wij ons met een lijst van vele vragen gemeld aan het Haagsche grachtenhuis, waar deze Rijksinspectie zetelt en voor¬ waar, men is er spoediger binnen dan bij voorbeeld bij Rijksver¬ keersinspectie. Een lang en boeiend onderhoud met den heer Janzen, adjunct¬ directeur van Rijksinspectie Kunstbescherming over het wel en wee van onze kerkklokken, besloot hij met den goeden raad: „En zegt u aan uw priesters en geloovigen, dat, zoo de klok van hun kerk nog in leven is, zij hiervan vóór Kerstmis bericht zullen hebben ontvangen. Er zul¬ len enkele uitzonderingen zijn, misschien vertoeven er nog. enkele klokken in een voor ons nog on¬ bereikbare zóne, en in dat geval ls het, als voor onze jongens daar¬ ginds, de hoop die leven doet. Maar van de klokken die wij hebben kunnen redden ontvangt elk ongevraagd bericht van be¬ houd." De redding der M-klokken Ge vindt hier zulk een M-klok afgebeeld, veilig opgeborgen in haar schuilplaats. Inderdaad, zij ls een Monument! Is het toeval¬ lig, dat ik juist tijdens het schrij¬ ven van dit relaas het boekje „Kerkelijke Monumentenzorg" van dr. J. Timmer in handen krijg? „Onder kerkelijke Monu¬ mentenzorg", zoo zegt hij, „ver¬ staan wij het juiste behandelen van kerkelijke monumenten, en, zoo noodig, het herstellen of ver¬ vangen daarvan, mochten zij door den invloed van den tijd of door slijtage in een toestand van ver¬ val geraakt zijn. Als Monument moeten wij beschouwen ieder voorwerp, dat om zijn kunstzin¬ nige uitvoering, ouderdom, of his¬ torische beteekenis een waarde bezit, die uitgaat boven de waar¬ de van het voorwerp als zoodanig. Een lapje zijde van enkele vier¬ kante centimeters kan evengoed een monument zijn als een kathe¬ draal." Hoe juist is dus het merk M voor die oude klokken van vóór 1700. De Duitschers hadden be¬ loofd, dat de M-klokken onge¬ moeid zouden blijven, doch zoodra maar bleek, dat in de Zuidelijke provincies, de belofte geen schuld maakte, haalde Rijksinspectie Kunstbescherming in de Weste¬ lijke en Noordelijke provincies des lands de M-klokken uit de torens en sloeg ze veilig op in bergplaat¬ sen van kunstbescherming, die voor de Duitschers geheim konden blijven. Hierover aanstonds meer. Voorloopig waren de monumen¬ ten, de klokken met ware kunst- kerkhistorische- en oudheidkun¬ dige waarde, geborgen. De A, B en C klokken De bezetter beloofde veel! 25 procent der andere klokken zou gespaard mogen blijven, en om tot een goede selectie te komen, kreeg Rijksinspectie Kunstbescherming opdracht, de klokken te merken. Men verdeelde ze in A-klokken: de moderne klokken; B-klokken: dit waren de klokken die geen bijzondere, doch eenige historische waarde bezaten; en de C-klokken: de klokken met groote historische waarde. Maar, toen de bezetter daad¬ werkelijk met het weghalen be¬ gon, werden in allerijl zoo veel mogelijk klokken met het C-tee- ken gemerkt, ook al bezaten zij in het geheel niet de daarvoor ver- eischte waarde. Dit geschiedde om zooveel mogelijk kerkklokken te redden, die inderdaad niet die waarde bezitten, welke uiteraard is verbonden aan de oude klok¬ ken van vóór de Reformatie zoo¬ als de hier afgebeelde met het Maria-relief. De vrijwording der katholieken aan het einde der 18e eeuw bracht het bouwen van nieuwe kerken mede, daar de oude verloren waren gegaan. In deze nieuwe kerken kwamen nieuwe klokken, die volgens in¬ deeling in A, B of C klassen, vrij¬ wel allen onder A of B hadden moeten vallen, doch die uit oog¬ merk eener juist aangevoelde pië¬ teit toch met de C der groote his¬ torische waarde werden gemerkt. Zoo werden de A en B klokken geofferd om de C en M klokken en de carillons te kunnen redden. Doch helaas, de nobele poging mislukte, doordat de Duitschers ook de C klokken uit de torens begonnen te halen. Een nieuwe tactiek Men diende een anderen weg in te slaan, om toch te redden wat te redden viel en men gooide het op kunst-historische waarden. En inderdaad, men ontving de opdracht, de klokken met kunst¬ historische waarde te merken met een P, opdat zij te gelegener tijd door een Duitschen deskundige een Prüfung zouden kunnen on¬ dergaan. Hoe kwistig werden toen de P's uitgedeeld over alle klokken van voor 1800! Wel wer¬ den zij door Rijksinspectie uit de torens getakeld, doch in opslag¬ plaatsen geborgen. Het resultaat was, dat in September 1944 nog 45 procent van het totale klok- kenbezit in Nederland was. In alle elf provincies was door Rijksinspectie Kunstbescherming een deskundige aangewezen, die de klokken van een P voorzag. En hoe is dit soms overhaast moeten gebeuren en hoe was dit soms een redding op het kantje af! Zoo lagen er op een gegeven oogen- blik enkele honderden klokken uit de Zuidelijke provincies reeds klaar in de havens van Rotterdam om ingescheept en weggesleept te worden. Te midden der grootste wanorde heeft men het grootste deel van een P kunnen voorzien en nog kunnen redden. Na dollen Dinsdag Sinds dollen Dinsdag gold voor W den Duitscher geen enkel stempel, gten enkele afspraak meei. Al wat los en vast was werd geroofd en weggevoerd. In Tilburg was een magazijn P-klokken uit de Zuidelijke Pro¬ vincies, de destijds te Rotterdam geredde. Terugtrekkende troepen stieten er op, en laadden circa 60 kleine klokken op vracht-auto's. De rest lieten zij staan. Zij moes- 'en ze achterlaten, want er waren in heel Tilburg geen takels te vinden! Zoo waren met de bevrij¬ ding van Tilburg enkele honder¬ den klokken uit het Zuiden ge¬ red. Doch In het Westen en Noorden? De M-klokken uit het Westen waren opgeborgen in de glasfa¬ brieken te Leerdam, zonder dat de Duitschers de schuilplaats wis¬ ten. (En welke enorme schuil¬ plaatsen waren er feitelijk niet noodig voor deze kolossen!). Hier echter kwam verraad in het spel. De klokken werden in¬ gescheept en naar Meppel ver¬ voerd met verdere bestemming. Wij kennen het verhaal hoe dit klokkenschip voor Urk zonk en in letterlijken zin bleef onderge¬ doken tot na de bevrijding. Een figuurlijk onderduiken van deze moeilijk op te halen vluchtelin¬ gen was misschien gemakkelijker geweest. Dit lag althans in de be¬ doeling van Rijksinspectie, welker leiders tevergeefs in Lemmer wachtten, om de vracht aan wal een veilig onderkomen te bezor¬ gen. Doch zoo was het goed, geen torenhaan kraaide voorloopig naar zijn ouden klokkenvriend Uit het Oosten en Noorden had¬ den de M-klokken een veilig on¬ derkomen gevonden in de groote landbouwschuren te Giethoorn. Verrader noch bezetter kreeg er de lucht van; de 300 klokken al¬ daar konden ongedeerd in vrij¬ heid bovenduiken. Verdere lotgevallen der P-klokken. De P-klokken, die, zooals wij weten, door Rijksinspectie waren Het lied, dat vloog van d' een naar d' andren toren en heel het land deed zingen uit één mond van 't Vleeschgeworden Woord, bij 't ochtendgloren ter middaguur en in den avondstond. Het Woord is in ons hart bewaard gebleven en klinkt er voort, en, nu — op ééne keer — de klok moet zwijgen: 't hart omhoog geheven en doet het bonzend bidden voor den Heer! klokken behouden, en vele, God zij dank. Daar waren immers de vele M- klokken, die te Giethoorn in de landbouw?chui en lagen of als een hoorn van muziek op den bodem van het IJsselmeer, op vader- landschen bodem dus.... Daar waren de P-klokken van het Tilburgsche magazijn, en de P-klokken van Spijk, reeds op transport gesteld doch te Gronin¬ gen ondergedoken. En de P-klok¬ ken van Meppel, die reeds hun weg naar Hamburg hadden ge¬ vonden ? Voor oud vuil en in on- beschrijfelijken chaos heeft men ze aldaar teruggevonden, zoodra de kans bestond op onderzoek uit te gaan, en ook zij zijn gered ! Allen te laat voor de vastge¬ stelde Prufung, tijdig gered, voor onze torens behouden! De blijde terugkeer! Het was met de klokken in ze¬ keren zin als met onze schoolkin¬ deren. Hoe verstandig was de maatregel gebleken, om den kin¬ deren een legitimatie-kaartje op het lijf te hangen voor het geval dat zij in school of kerk zouden zijn en er zouden ongelukken ge¬ beuren. Het kind kan niet zeggen waar het woont, doch het kaartje wijst het uit. Zoo had ook Rijks¬ inspectie haar zorgenkinderen ge¬ legitimeerd. Elke klok die uit handen ging werd nauwkeurig geregistreerd en ge moet de uit¬ voerige notities zien, betreffende het gewicht, het opschrift, den gieter en verdere kwaliteiten van elke klok, zoodat men precies wist, hoe zeldzaam sommige exem¬ plaren waren en hoeveel er zich in ons land bevonden. Aldus is het mogelijk geworden, elke be¬ houden klok in den rechtmatigen toren terug te brengen en men is daar druk mee doende. In ons Bisdom De M- en P-klokken van ons Bisdom — de klokken dus van Leerdam — Urk en die van Spijk gelost in Groningen — worden weer naar het Westen terugge¬ voerd en wel: voor Noord-Holland en het bo¬ vendeel van Zuid-Holland naai Amsterdam ; voor Westelijk Zuid-Holland naar Delft ; voor Oostelijk Zuid-Holland naar Gouda ; voor de gebieden ten Zuiden van den Lek naar Arkel. De terugvoering is in vollen gang Niet al te ongeduldig Nog niet alle klokken zijn ver¬ zonden, al is aan de eigenaars reeds bericht, dat hun klok be- h< uden bleef. Heel veel klokken hebben namelijk beschadigingen opgekropen. Beschadigingen niel alleen door het transport, maai ook doordat in den loop der tij¬ den ondeskundige en onverant- woordelijKe dingen met de klok¬ ken gebeurd zijn. Velen wisten dan wel, waar de klepel hing, doch nog niet hoe de klepel moest hangen. Vaak zijn in den loop ' der tijden klepel-ophangingen veranderd; men bracht daarvooi f~~ ijzer in den kop zonder te besef- fen, dat iedere klok met ijzer in K den kop op den duur moet scheu¬ ren Alle oorlogsletselen en ziekte¬ verschijnselen worden op het oo- genblik door Rijksinspectie Kunst¬ bescherming nagezien en her¬ steld, alvorens de klokken toren- waarts keeren. Hoe begrijpelijk is het, dat vele parochies vol heilig ongeduld uit-; zien naar den dag van den terug¬ keer. Maar hoe begrijpelijk is het ook, dat de daartoe aangewezen instantie ons vezoekt, ons heilij geduld te bewaren. Geen dok¬ ter stuurt immers zieken als ge- (Vervolg pag. 6, 5e kolom) De M-Klokken uit het Westen waren opgeborgen in de glas¬ fabrieken te Leerdam, uit het Oosten en Noorden in groote landbouwschuren te Giethoorn. (Archief Rijksinspectie Kunstbescherming). opgeborgen, lagen voor het Zuiden in Tilburg en werden daar bij de bevrijding dus grootendeels te¬ ruggevonden. Voor het Noorden lagen zij in Meppel opgeslagen en voor het Westen in Spijk bij Gorcum. In October 1944 werden zij op last van de Duitschers uit Meppel en Spijk weggevoerd. Op een protest van Rijksinspec¬ tie bij Seyss-Inquart ontving men in Maart 1945 ten antwoord, dat dit wegvoeren tegen de bedoeling was geweest en dat hij opdracht had gegeven, dat ze in het land moesten blijven. De klokken uit Meppel waren inmiddels verdwe¬ nen, die van Spijk hadden het reeds tot Groningen gebracht en lagen daar ingescheept voor Duitschland. Men legde het bevel van Seyss, dat ze in het land moesten blijven, aldus uit, dat ze dan ook maar gelost moesten wor¬ den. En men hééft ze gelost en in Groningen en omgeving onderge¬ bracht. Wel hebben de Duitschers nog verschillende malen getracht ze weer weg te krijgen, doch dit mocht hun niet lukken.... De bevrijding ! Wat hebben wij in de blije Mei¬ dagen het lied der klokken ge¬ mist ! Hoe gaarne zouden wij in de geschiedbreken onzer dagen 'r. passage hebben neergeschreven, als welke sKuizinga kon schrijven over het Herfsttij der Middel¬ eeuwen: „Welk een ontzaglijke bedwelming moet het zijn ge weest, als alle kerken en kloosters de klokktn luidden van den mor¬ gen tot den avond, en zelfs den geheelen nacht, omdat er een paus gekozen was, die een einde aan het schisma zou maken, of om een vrede tusschen Bourguignon en Armagnac'. Wij misten de klokken die den vrede inluidden, maar wij hebben